Taj izraz koji pominjete, “Neprijatelj može doći do Kiša, ali Niš ne sme proći” (ponekad se pominje i u obliku “Neprijatelj može da obiđe Niš, ali ga ne sme proći”), simbolizuje izuzetnu stratešku važnost Niša kroz vekove. Iako se pominjanje “Rimskog dobra” u vašoj frazi odnosi na antički period i značaj Niša, teško je precizno utvrditi kada je tačno, i u kojoj formi, nastala ta izreka.
Međutim, ona savršeno opisuje geopolitički i vojni značaj Niša:
- Raskrsnica puteva: Niš (antički Naissus) leži na raskrsnici ključnih balkanskih puteva: Morava-Vardar (sever-jug) i Carigradski drum (istok-zapad). Kontrola Niša značila je kontrolu komunikacije i kretanja na centralnom Balkanu.
- Rimski period: U rimsko doba, Niš je bio važan vojni i administrativni centar. U njemu je rođen i rimski car Konstantin Veliki, što dodatno svedoči o njegovom značaju. Bio je važno uporište i mesto gde se nalazila fabrika oružja.
- Strateška tačka: Kroz istoriju, od Rimljana, Vizantije, srednjovekovne Srbije, do Osmanlija i modernih ratova, Niš je bio ključna meta. Izreka upravo naglašava da, ako neprijatelj uspe da prođe Niš, otvoren mu je put ka unutrašnjosti i ciljevima, što ga čini poslednjom linijom odbrane.
Dakle, bez obzira na precizno poreklo, izreka je duboko ukorenjena u istorijskoj činjenici da je Niš bio, i ostao, izuzetno važno strateško vojno i saobraćajno mesto južne Srbije i Balkana.
Niš u doba Rimskog Carstva (Naissus)
U doba Rima, Niš je bio poznat pod imenom Naissus, a njegov značaj kao strateške tačke Balkana dosegao je vrhunac. Vaša referenca na “Rimsko doba” i stratešku važnost (“neprijatelj ne sme proći”) direktno se odnosi na ovaj period.
Evo ključnih detalja o Nišu u to vreme:
1. Strateški i Geopolitički Značaj
Rimljani su Naissus osvojili oko 74. godine pre Hrista tokom takozvanog Dardanskog rata. Grad je bio nezaobilazan čvor na Balkanskom poluostrvu, smešten na raskrsnici dva ključna puta:
- Via Militaris: Glavna rimska vojna i trgovačka cesta koja je povezivala Evropu sa Istokom, protežući se od Singidunuma (Beograda) preko Naissusa do Carigrada.
- Put koji je vodio iz Soluna ka dolini Morave.
Ovaj položaj učinio ga je mestom velikog prometa, znatnog strateškog značaja i čestom metom, ali i vitalnom tačkom za odbranu granica Carstva.
2. Rodno Mesto Carstva
Naissus je verovatno najpoznatiji po tome što je u njemu, najverovatnije 272. godine nove ere, rođen Gaj Flavije Valerije Aurelije Konstantin, kasnije poznat kao Konstantin Veliki.
Konstantin je postao jedan od najvažnijih careva Rimske Imperije, poznat po tome što je:
- Bio prvi rimski car koji je prihvatio hrišćanstvo (Milanski edikt, 313. godine).
- Osnovao Carigrad (Konstantinopolj) kao novu prestonicu Carstva.
3. Mediana – Carska Rezidencija
Svedočanstvo carskog značaja Naissusa je arheološko nalazište Mediana, velika carska rezidencija (imanje) izgrađena u blizini grada, najverovatnije u vreme samog Konstantina Velikog (početak 4. veka).
- Mediana je služila kao odmaralište i mesto gde je car boravio tokom svojih putovanja. Otkrića poput luksuznih vila, termi (kupatila) i mozaika svedoče o bogatstvu i značaju ove rezidencije.
4. Vojni Značaj
Pored uloge saobraćajnog čvorišta, Naissus je imao izraženu vojnu funkciju.
- Postojala je fabrika oružja (armamentaria), što ukazuje da je bio centar za proizvodnju opreme za rimske legije.
- U neposrednoj blizini nalazio se čitav niz vojničkih naselja.
5. Propast i Osvajanja
Uprkos utvrđenjima (car Julijan Apostata je ojačao zidine), Naissus je bio na meti invazija. Najteže stradanje u antičkom periodu doživeo je 441. godine kada ga je osvojio i razorio Atila, vođa Huna, koji su tom prilikom masakrirali stanovništvo.
Ukratko, Niš (Naissus) je u rimsko doba bio ne samo ključna strateška tačka na putu Evrope i Azije, već i grad carskog rodnog mesta i carske rezidencije, čineći ga jednim od najvažnijih centara na Balkanu.
