Tranzicija i neokapitalizam u Bosni i Hercegovini složeni su procesi koji su počeli nakon raspada Jugoslavije i rata 1992–1995, a traju i danas. Oni obuhvataju prelazak iz socijalističkog sistema planske privrede u tržišnu privredu pod snažnim uticajem međunarodnih institucija, stranih investitora i lokalnih političko-ekonomskih elita. Evo pregleda glavnih tačaka:
1. Tranzicija nakon socijalizma
-
Prekid kontinuiteta – raspad Jugoslavije i rat doveli su do naglog prekida socijalističkog modela, gdje su fabrike i radni kolektivi imali centralnu ulogu u ekonomiji i društvu.
-
Privatizacija – veliki broj državnih i društvenih preduzeća prešao je u privatne ruke, često kroz netransparentne procese, što je dovelo do deindustrijalizacije i gubitka radnih mjesta.
-
Institucionalna reforma – BiH je u okviru Dejtonskog mirovnog sporazuma dobila složenu državnu strukturu (država, entiteti, kantoni, opštine), što otežava efikasno vođenje ekonomskih politika.
2. Karakteristike neokapitalizma u BiH
-
Oslanjanje na neoliberalne modele – pod uticajem MMF-a, Svjetske banke i EU-a, BiH je usvajala mjere poput fiskalne štednje, liberalizacije tržišta i smanjenja uloge države u ekonomiji.
-
Finansijski kapitalizam – razvoj bankarskog sektora, dominacija stranih banaka, kreditna zaduženost građana i preduzeća.
-
Neravnomjeran razvoj – tranzicija je najviše pogodila radničku klasu i ruralne sredine, dok se kapital koncentrisao u rukama malog broja domaćih i stranih vlasnika.
-
Prekarizacija rada – nesigurni poslovi, slabe sindikalne strukture, niske plate i masovno iseljavanje radne snage.
3. Društvene posljedice
-
Deindustrijalizacija – nekadašnji industrijski centri izgubili su hiljade radnih mjesta (npr. Tuzla, Zenica, Prijedor).
-
Socijalne nejednakosti – stvorena je nova ekonomska elita povezana s politikom i privatnim biznisom, dok je većina stanovništva ostala na rubu siromaštva.
-
Migracije – odlazak mladih i obrazovanih kadrova u zemlje EU dodatno slabi domaću privredu.
-
Korupcija i klijentelizam – privatizacija i ekonomske reforme često su išle ruku pod ruku sa političkom korupcijom.
4. Političko-ekonomski okvir
-
Politički kapitalizam – ekonomski sistem u BiH nije klasični liberalni kapitalizam, već hibrid u kojem političke elite kontrolišu ključne resurse i koriste ih za učvršćivanje moći.
-
Zavisnost od međunarodne pomoći – krediti i donacije međunarodnih organizacija značajno oblikuju ekonomske politike.
-
Integracija u EU – reformski procesi su usmjereni ka evropskim standardima, ali napreduju sporo zbog unutrašnjih političkih blokada.
5. Kritičke perspektive
-
Sociolozi i ekonomisti često opisuju BiH kao „zarobljenu državu“, gdje se tranzicija pretvorila u mehanizam bogaćenja političkih i ekonomskih elita.
-
Umjesto pune tranzicije ka funkcionalnom kapitalizmu, BiH je dobila oblik neokapitalizma sa periferijom, u kojem dominiraju strane kompanije, dok domaća privreda ostaje slaba i zavisna.
-
Neki autori ukazuju da BiH nije završila tranziciju, nego je zaglavila u poluperiferiji globalnog kapitalističkog sistema.
