Stećci, monumentalni srednjovjekovni nadgrobni spomenici, predstavljaju jedinstven i zadivljujući kulturno-istorijski fenomen na području Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja. Ovi kameni spavači, kako ih je pjesnik Mak Dizdar nazvao, vijekovima čuvaju priče o životu, smrti, vjerovanjima i umjetnosti ljudi koji su živjeli na ovim prostorima od 12. do 16. vijeka. Zbog svoje izuzetne univerzalne vrijednosti, značajan broj nekropola sa stećcima uvršten je na UNESCO-vu listu svjetske baštine.
Rasprostranjenost: Gdje kameni spavači snivaju
Stećci su najgušće rasprostranjeni na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine, gdje se nalazi oko 60.000 od ukupno procijenjenih 70.000 spomenika. Mogu se pronaći širom zemlje, sa posebno velikim koncentracijama u opštinama Nevesinje, Konjic, Stolac i Rogatica.
Osim u Bosni i Hercegovini, stećci se nalaze i u:
- Zapadnoj Srbiji: Približno 4.100 stećaka.
- Crnoj Gori: Oko 3.500 stećaka.
- Južnoj Hrvatskoj (Dalmaciji): Otprilike 4.400 stećaka.
Godine 2016., zajedničkim projektom ove četiri države, 30 nekropola sa stećcima upisano je na UNESCO-vu listu svjetske baštine. Od toga se 22 nekropole nalaze u Bosni i Hercegovini, po tri u Srbiji i Crnoj Gori, te dvije u Hrvatskoj. Neke od najpoznatijih nekropola su Radimlja kod Stoca, Dugo polje na Blidinju i Kalufi u Nevesinju.
Istorijat: Od nastanka do zaborava
Stećci se pojavljuju u drugoj polovini 12. vijeka, a njihova izrada i upotreba doživljavaju vrhunac tokom 14. i 15. vijeka, u periodu relativne samostalnosti srednjovjekovne bosanske države. Sa dolaskom Osmanskog carstva u drugoj polovini 15. vijeka i promjenama koje ono donosi, umjetnost klesanja stećaka postepeno jenjava i do 16. vijeka gotovo u potpunosti nestaje.
Pitanje porijekla stećaka i vjerske pripadnosti pokojnika sahranjivanih ispod njih dugo je bilo predmet naučnih rasprava. Najpoznatija, ali danas uglavnom odbačena, bila je “bogumilska teorija” koju je popularizovao Arthur Evans. Prema njoj, stećci su bili nadgrobni spomenici pripadnika Crkve bosanske, koju su mnogi smatrali bogumilskom.
Novija istraživanja, zasnovana na analizi natpisa i simbola, ukazuju na to da su pod stećcima sahranjivani pripadnici sve tri glavne vjerske zajednice tadašnje Bosne:
- Crkve bosanske
- Pravoslavne crkve
- Katoličke crkve
Stećci su, dakle, bili opšti kulturni fenomen srednjovjekovnog bosanskog društva, a ne ekskluzivitet jedne vjerske grupe. Majstori koji su ih klesali nazivani su “kovači” ili “dijaci” (ako su bili i pisari), a njihova vještina i danas izaziva divljenje.
Poruke: Šta nam stećci govore
Poruke sa stećaka dolaze u dva oblika: kroz uklesane natpise (epitafe) i kroz bogatu simboliku reljefnih ukrasa.
Natpisi (Epitafi): Pisani su karakterističnim pismom, bosančicom, i narodnim jezikom. Iako je samo manji dio stećaka ukrašen natpisima, oni predstavljaju neprocjenjiv izvor podataka o pismenosti, jeziku, imenima, titulama i društvenom statusu pokojnika. Sadržaj natpisa je raznolik:
- Osnovni podaci: “A se leži…” (Ovdje leži…) je čest početak, nakon kojeg slijedi ime pokojnika i ponekad njegove rodbine.
- Posjed: Često se ističe da pokojnik leži “na svojoj zemlji na plemenitoj”, što ukazuje na važnost vlasništva nad zemljom.
- Herojstvo i životni put: Epitafi često govore o junaštvu, odanosti gospodaru ili tragičnoj sudbini. Primjer: “A se leži dobri junak i čoek Vlatko Vuković.”
- Filozofske i egzistencijalne poruke: Neki natpisi sadrže univerzalne poruke o prolaznosti života. Čuven je natpis: “Molju ja se vas, ne ticajte! Vi ćete biti kako ja, a ja ne mogu biti kako vi.”
- Potpis majstora: Ponekad se na kraju natpisa potpisivao i klesar, poput čuvenog Semorada.
Simboli: Većina stećaka je ukrašena reljefnim motivima koji se mogu podijeliti u nekoliko grupa:
- Statusni simboli: Prikazi oružja (mačevi, koplja, lukovi i strijele) i štitova govore o vojničkom statusu pokojnika.
- Figurativne predstave: Najpoznatije su scene lova, turnira (kola), i prikazi ljudi (muškaraca i žena), ponekad sa uzdignutom rukom koja simbolizuje zakletvu ili pozdrav. Prikazi životinja poput jelena, konja i pasa su takođe česti.
- Religijski simboli: Krst je jedan od najčešćih motiva, pojavljuje se u različitim varijantama (grčki, latinski, tau-krst). Ljiljan, simbol koji se vezuje i za bosansko kraljevstvo, takođe je prisutan.
- Astralni motivi: Polumjesec i zvijezda, te sunčev disk (rozeta), česti su simboli čije je tačno značenje predmet različitih tumačenja, od paganskih vjerovanja do dualističkih koncepcija.
- Geometrijski i apstraktni motivi: Bordure, spirale, lozice i drugi ornamenti često uokviruju druge prikaze ili krase cijelu površinu stećka.
Stećci, sa svojom masivnošću i istovremeno suptilnom umjetničkom obradom, ostaju trajna inspiracija i zagonetka, kameni pečat jednog vremena i svjedočanstvo o duhovnom i kulturnom bogatstvu srednjovjekovne Bosne i njenog okruženja.
Za preuzimanje ovog članka neophodno je navesti izvor te postaviti link prema ovoj stranici.
