Odnosi između Srba i Hrvata u decenijama koje su prethodile ujedinjenju 1918. godine bili su složeni i promenljivi, obeleženi periodima bliske političke saradnje podstaknute idejom jugoslovenstva, ali i ozbiljnim tenzijama proisteklim iz suprotstavljenih nacionalnih ideologija. Kretali su se između težnje za jedinstvom pred zajedničkim spoljnim pretnjama i borbe za ostvarenje sopstvenih nacionalnih ciljeva.
Počeci saradnje i ideja jugoslovenstva
Ideja o kulturnom i političkom jedinstvu Južnih Slovena, koja je dobila na zamahu tokom 19. veka, predstavljala je temelj za prve oblike srpsko-hrvatske saradnje. Podstaknuta Ilirskim pokretom u Hrvatskoj i delovanjem Vuka Stefanovića Karadžića, ova ideja je naglašavala jezičku i etničku bliskost. Ključni pokretač saradnje bio je zajednički položaj unutar Austrougarske monarhije, gde su oba naroda bila izložena politici germanizacije i mađarizacije.
Istaknuti zagovornici jugoslovenske ideje bili su đakovački biskup Josip Juraj Štrosmajer i istoričar Franjo Rački. Oni su verovali da samo ujedinjeni Južni Sloveni mogu da osiguraju svoj kulturni i nacionalni opstanak. Kruna njihovog delovanja bilo je osnivanje Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU) u Zagrebu 1866. godine, kao centralne institucije za promovisanje zajedničke kulture i nauke.
“Politika novog kursa” i Hrvatsko-srpska koalicija
Početkom 20. veka, politička saradnja je dobila konkretan oblik kroz takozvanu “politiku novog kursa”. Nju su pokrenuli hrvatski i srpski političari iz Hrvatske i Dalmacije, poput Frana Supila i Svetozara Pribićevića, uviđajući da se samo zajedničkim snagama mogu efikasnije suprotstaviti pritisku Beča i Pešte.
Ova saradnja je formalizovana kroz dva ključna dokumenta:
Riječka rezolucija (oktobar 1905): Potpisali su je hrvatski opozicioni političari, nudeći podršku mađarskoj opoziciji u borbi protiv Beča, pod uslovom da se priznaju zahtevi za ujedinjenjem hrvatskih zemalja.
Zadarska rezolucija (oktobar 1905): Njome su srpski političari podržali Riječku rezoluciju, ističući kao uslov puno priznanje ravnopravnosti srpskog naroda.
Na temeljima ovih rezolucija stvorena je Hrvatsko-srpska koalicija (1905), koja je ubrzo postala vodeća politička snaga u Hrvatskom saboru. Uprkos stalnim pritiscima vlasti, uključujući i montirane sudske procese (poput Veleizdajničkog procesa u Zagrebu 1909.), Koalicija je ostala ključni faktor u političkom životu Hrvatske sve do raspada Austrougarske.
Tenzije i tačke sukoba
Uprkos periodima saradnje, odnosi su bili opterećeni i rastućim nacionalnim tenzijama. Razvoj nacionalnih ideologija u 19. veku često je vodio ka isključivosti i međusobnom nepoverenju.
Sa hrvatske strane, jačala je pravaška ideologija Ante Starčevića. Dok je u početku bila usmerena protiv Habzburške monarhije, njeno radikalno krilo, predvođeno Josipom Frankom (frankovci), zauzelo je izrazito antisrpski stav. Frankovci su negirali postojanje Srba u Hrvatskoj, smatrajući ih remetilačkim faktorom i saveznicima Pešte i Beča.
Sa srpske strane, razvijala se ideja o ujedinjenju svih Srba u jednu državu. Ovaj koncept, koji se delimično oslanjao na tezu Vuka Karadžića “Srbi svi i svuda”, podrazumevao je teritorijalne pretenzije na oblasti koje su i Hrvati smatrali svojim, pre svega u Bosni i Hercegovini i delovima Hrvatske.
Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. godine od strane Austrougarske predstavljala je ozbiljan udarac za srpsko-hrvatsku saradnju. Dok je Kraljevina Srbija oštro protestovala, smatrajući aneksiju direktnim napadom na svoje nacionalne interese, vođstvo Hrvatsko-srpske koalicije, iz pragmatičnih razloga, priznalo je ovaj čin, što je izazvalo veliko razočaranje u Srbiji.
Prvi svetski rat i ujedinjenje
Izbijanje Prvog svetskog rata 1914. godine stavilo je Srbe i Hrvate na suprotstavljene strane fronta. Srbija se borila na strani Antante sa ciljem oslobođenja i ujedinjenja Južnih Slovena, dok su Hrvati bili mobilisani u austrougarsku vojsku.
Međutim, ideja o zajedničkoj državi je opstala i ojačala među južnoslovenskim političarima u emigraciji, koji su 1915. godine osnovali Jugoslavenski odbor u Londonu. Predvođeni Antom Trumbićem, oni su radili na tome da ubede sile Antante da podrže stvaranje jedinstvene države nakon rata.
Dva ključna akta odredila su put ka ujedinjenju:
Niška deklaracija (decembar 1914): Vlada Kraljevine Srbije je kao svoj zvanični ratni cilj proglasila “oslobođenje i ujedinjenje sve naše neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Krfska deklaracija (jul 1917): Potpisali su je predsednik srpske vlade Nikola Pašić i predstavnici Jugoslavenskog odbora. Njome je dogovoreno stvaranje ustavne, demokratske i parlamentarne monarhije pod dinastijom Karađorđević. Već tada su bile vidljive razlike u viđenju budućeg uređenja – Pašić je favorizovao centralistički, a Odbor federalistički model.
Nakon sloma Austrougarske, u Zagrebu je u jesen 1918. osnovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, koje je proglasilo Državu Slovenaca, Hrvata i Srba na bivšim teritorijama Monarhije. Suočena sa pritiskom Italije i bez međunarodnog priznanja, delegacija Narodnog vijeća otišla je u Beograd. Tamo je 1. decembra 1918. godine proglašeno ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom i stvoreno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je otvoreno novo poglavlje u međusobnim odnosima, koje će, međutim, nastaviti da opterećuju nerešena pitanja iz perioda pre ujedinjenja.
