Beograd/Skoplje – Odnosi između Srpske pravoslavne crkve (SPC) i Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije (MPC-OA) prošli su kroz turbulentan period poluvekovnog raskola, da bi se u poslednjih nekoliko godina došlo do potpunog pomirenja, evharistijskog jedinstva i, konačno, priznanja autokefalnosti MPC-OA od strane SPC. Ovaj istorijski preokret označio je kraj jednog od najdužih i najbolnijih sporova u savremenom pravoslavlju.
Istorijat Raskola: Put od Autonomije do Nepriznate Autokefalnosti
Nakon Prvog svetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, eparhije na teritoriji današnje Severne Makedonije našle su se pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve. Posle Drugog svetskog rata, u novim političkim okolnostima socijalističke Jugoslavije, sve su glasniji bili zahtevi za većom crkvenom samostalnošću u Makedoniji.
SPC je 1959. godine dala autonomiju Crkvi u Makedoniji, priznajući je kao sestrinsku crkvu, ali pod svojim kanonskim okriljem. Međutim, težnje za potpunom nezavisnošću su rasle, i 1967. godine, Sveti arhijerejski sinod Makedonske pravoslavne crkve jednostrano je proglasio autokefalnost (potpunu samostalnost) od SPC.
Ovaj čin nije priznala ni SPC, ni Vaseljenska patrijaršija, niti bilo koja druga pomesna pravoslavna crkva. To je dovelo do raskola koji je trajao 55 godina, tokom kojeg MPC nije bila u kanonskom i evharistijskom jedinstvu sa ostatkom pravoslavnog sveta. Za SPC, kao i za celokupno pravoslavlje, sveštenstvo MPC je bilo u raskolu.
Kao odgovor na jednostrano proglašenje autokefalnosti i u pokušaju da održi svoje prisustvo, SPC je 2002. godine formirala paralelnu crkvenu strukturu u Severnoj Makedoniji – Pravoslavnu ohridsku arhiepiskopiju (POA), na čelu sa arhiepiskopom Jovanom (Vraniškovskim), koja je bila u kanonskom jedinstvu sa SPC.
Put ka Pomirenju i Priznanju
Decenijama su vođeni pregovori i činjeni pokušaji da se raskol prevaziđe, ali bezuspešno. Ključni preokret dogodio se u maju 2022. godine.
9. maja 2022. godine, Vaseljenska patrijaršija u Istanbulu donela je odluku da prizna jerarhiju MPC, predvođenu arhiepiskopom Stefanom, kao kanonsku i da sa njom uspostavi evharistijsko jedinstvo. Odlukom Vaseljenske patrijaršije, Crkva u Severnoj Makedoniji je priznata pod imenom Ohridska arhiepiskopija, naglašavajući da je u pitanju jurisdikcija unutar granica države Severne Makedonije. Pitanje njenog konačnog statusa i imena ostavljeno je da se reši u dijalogu sa Srpskom pravoslavnom crkvom.
Ovaj korak Vaseljenske patrijaršije otvorio je put za konačno pomirenje sa SPC. Ubrzo nakon toga, 19. maja 2022. godine, u Sabornom hramu Svetog Save u Beogradu, patrijarh srpski Porfirije i arhiepiskop ohridski i makedonski Stefan, zajedno sa arhijerejima obe crkve, služili su svetu arhijerejsku liturgiju pomirenja. Time je, posle 55 godina, ponovo uspostavljeno kanonsko i liturgijsko jedinstvo.
Tomos o Autokefalnosti i Trenutni Status MPC-OA
Kruna procesa pomirenja usledila je 5. juna 2022. godine. Na zajedničkoj svetoj liturgiji u Sabornoj crkvi u Beogradu, patrijarh srpski Porfirije uručio je arhiepiskopu Stefanu Tomos (zvanični crkveni dokument) kojim Srpska pravoslavna crkva priznaje autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije.
Ovim aktom, SPC je i zvanično potvrdila punu crkvenu nezavisnost MPC-OA, smatrajući je svojom sestrinskom crkvom. Patrijarh Porfirije je tada izjavio da SPC “sa radošću pozdravlja i prihvata autokefalnost koju joj je dodelila Majka Crkva, Vaseljenska patrijaršija”.
Nakon pomirenja i davanja autokefalnosti, Pravoslavna ohridska arhiepiskopija (POA), koja je delovala pod okriljem SPC, integrisana je u Makedonsku pravoslavnu crkvu – Ohridsku arhiepiskopiju tokom 2023. godine, čime je prevaziđena i unutrašnja podela među pravoslavnim vernicima u Severnoj Makedoniji.
Trenutni status Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije je sledeći:
Priznata kao autokefalna crkva od strane Srpske pravoslavne crkve.
Priznata kao kanonska crkva od strane Vaseljenske patrijaršije.
Uspostavila je evharistijsko jedinstvo sa velikim brojem pomesnih pravoslavnih crkava koje su sledile odluke Vaseljenske patrijaršije i SPC.
Proces priznavanja njene autokefalnosti od strane ostalih pomesnih pravoslavnih crkava je u toku i odvija se postepeno.
Rešavanje makedonskog crkvenog pitanja smatra se jednim od najznačajnijih događaja u novijoj istoriji pravoslavlja, koji je pokazao da se i najdublji raskoli mogu prevazići dijalogom, ljubavlju i poštovanjem kanonskog poretka.
Na osnovu Tomosa o autokefalnosti koji je Srpska pravoslavna crkva (SPC) uručila Makedonskoj pravoslavnoj crkvi – Ohridskoj arhiepiskopiji (MPC-OA) 5. juna 2022. godine, srpski patrijarh nema nikakvu crkveno-pravnu nadležnost nad Makedonskom pravoslavnom crkvom – Ohridskom arhiepiskopijom.
Da pojasnimo šta to znači:
Potpuna samostalnost (Autokefalnost): činom davanja Tomosa, SPC je priznala MPC-OA kao potpuno samostalnu i administrativno nezavisnu crkvu. To znači da MPC-OA sama bira svog poglavara (arhiepiskopa), episkope i sveštenstvo, samostalno upravlja svojom imovinom, donosi svoje crkvene zakone i propise i vodi svoje unutrašnje i spoljne crkvene poslove.
Sestrinska Crkva, ne potčinjena: Odnos između SPC i MPC-OA više nije odnos majke-crkve i autonomne crkve (kao što je bio slučaj između 1959. i 1967.), već odnos dve ravnopravne, sestrinske pomesne pravoslavne crkve.
Poglavar MPC-OA: Jedini poglavar Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije je Njegovo Blaženstvo Arhiepiskop ohridski i makedonski g.g. Stefan. Srpski patrijarh je poglavar isključivo Srpske pravoslavne crkve.
Ukratko, davanjem autokefalnosti, Srpska pravoslavna crkva i njen patrijarh su se odrekli svake jurisdikcije koju su ranije imali ili na koju su polagali pravo nad eparhijama i crkvenim životom u Republici Severnoj Makedoniji. Odnos je sada zasnovan na bratskoj ljubavi i liturgijskom jedinstvu, kao između dve jednake i nezavisne crkve.
