Roman “Majstor i Margarita” Mihaila Bulgakova, monumentalno djelo ruske i svjetske književnosti, prešao je trnovit put od sovjetske cenzure i prešućivanja do statusa genijalnog književnog ostvarenja. Iako se u narodu često može čuti tvrdnja o “crkvenoj anatemi”, važno je naglasiti da nikada nije postojao službeni crkveni proglas kojim bi se djelo anatemiziralo. Otpor prema romanu dolazio je primarno od strane ateističkog sovjetskog režima, dok je njegova provokativna reinterpretacija biblijskih motiva dovela do toga da ga neki tumače kao “evanđelje po Sotoni”, aludirajući na duboku i dvosmislenu ulogu lika Wolanda.
Put do objavljivanja i priznanja “Majstora i Margarite” bio je dug i mukotrpan. Bulgakov je na romanu radio više od desetljeća, od 1928. do svoje smrti 1940. godine, svjestan da ga u tadašnjoj političkoj klimi neće moći objaviti. Rukopis je čak u jednom trenutku i spalio, da bi ga kasnije ponovno napisao. Cenzurirana verzija romana prvi put je objavljena u časopisu “Moskva” tek 1966. i 1967. godine, više od četvrt stoljeća nakon autorove smrti, i odmah je izazvala senzaciju. Integralna verzija, s izbačenim dijelovima, pojavila se još kasnije i potvrdila njegovu reputaciju kao remek-djela koje je nadišlo svoje vrijeme.
Književni stručnjaci i kritičari s vremenom su prepoznali složenost i višeslojnost Bulgakovljevog djela. Njegova genijalnost leži u majstorskom spajanju tri naizgled nespojive narativne linije: satiričnog prikaza moskovskog života 1930-ih godina, priče o Majstoru, progonjenom piscu, i njegovoj ljubavi Margariti, te filozofsko-povijesnog romana unutar romana o Ponciju Pilatu i Ješui Ha-Nocriju (Isusu iz Nazareta). Kroz fantastiku, grotesku i britku satiru, Bulgakov se obračunava s birokracijom, konformizmom, kukavičlukom i represijom Staljinovog doba.
“Evanđelje po Sotoni”: Provokativna Reinterpretacija
Interpretacija romana kao “evanđelja po Sotoni” proizlazi iz središnje uloge Wolanda (Sotone) i njegove svite, koji dolaskom u Moskvu ne djeluju kao klasični zavodnici na zlo, već kao katalizatori istine i pravde. Woland ne iskušava čestite, već razotkriva i kažnjava ljudsku pohlepu, laž i licemjerje. Njegovo djelovanje u Moskvi zapravo postaje svojevrsni sud, gdje svatko dobiva ono što zaslužuje.
Ova interpretacija dodatno je osnažena Bulgakovljevom obradom priče o Ješui i Pilatu. U Majstorovom romanu, Ješua je prikazan ne kao božansko biće, već kao tragični filozof i lutajući propovjednik čije se učenje o dobroti sudara s okrutnom realnošću vlasti, koju personificira Poncije Pilat. Pilat je, s druge strane, prikazan kao kompleksan lik, mučen savješću i kukavičlukom.
“Evanđelje po Sotoni” stoga nije tvrdnja da je roman satanistički, već metafora za njegovu heretičku, gnostičku perspektivu. Woland, kao svjedok Ješuinog pogubljenja, donosi svoju verziju priče, onu koja je u suprotnosti s tradicionalnim crkvenim kanonima. On u romanu izgovara ključnu rečenicu: “Rukopisi ne gore”, simbolizirajući neuništivost istinske umjetnosti i istine, nasuprot dogmi i cenzuri.
Filozofska Srž: Jedinstvo Svjetla i Tame
U srcu romana leži duboko filozofsko promišljanje o prirodi dobra i zla. Bulgakov, kroz Wolandove riječi preuzete iz Goetheovog “Fausta” (“Ja sam dio one sile koja vječno želi zlo, a vječno stvara dobro”), sugerira da su svjetlost i tama neraskidivo povezane. Woland postavlja pitanje Leviju Mateju, Ješuinom učeniku: “Što bi bilo tvoje dobro, kad zlo ne bi postojalo, i kako bi izgledala zemlja, kad bi s nje nestale sve sjene?”
Na kraju, Majstor i Margarita ne pronalaze “svjetlost”, već “mir”. Ovaj suptilni, ali važan detalj ukazuje na Bulgakovljevu viziju svijeta u kojem apsolutna dobrota i iskupljenje možda nisu dostižni, ali je moguće pronaći utočište od patnje u ljubavi, hrabrosti i umjetničkom stvaralaštvu.
Tako je “Majstor i Margarita”, unatoč (ili upravo zbog) svoje provokativnosti i složenosti, prerastao okvire običnog romana i postao univerzalna priča o borbi pojedinca protiv represivnog sustava, o snazi ljubavi i o vječnoj dijalektici dobra i zla, svjetla i sjene. Njegova genijalnost nije samo u književnom stilu, već i u hrabrosti da postavi pitanja na koja nema jednostavnih odgovora, ostavljajući čitatelje da sami pronađu svoje istine u magičnom i satiričnom svijetu Moskve pod Wolandovim pogledom.
