Cincari (Aromuni), romanizovani narod Balkana, ostavili su neizbrisiv trag u stvaranju moderne srpske države i društva. Iako danas malobrojni i u velikoj mjeri asimilovani, njihov doprinos u oblastima trgovine, politike, nauke, umjetnosti i vojske bio je od presudnog značaja za razvoj Srbije tokom 18, 19. i 20. vijeka.
Porijeklo i dolazak u Srbiju
Cincari vode porijeklo od romanizovanog stanovništva Balkanskog poluostrva. Njihov jezik, aromunski, pripada grupi romanskih jezika. Njihov istorijski centar bio je Moskopolje, napredan trgovački i kulturni grad u današnjoj Albaniji. Nakon razaranja Moskopolja u drugoj polovini 18. vijeka, Cincari se masovno iseljavaju i naseljavaju širom Balkana, uključujući i teritoriju tadašnje Srbije.
Poznati po svojoj preduzimljivosti, trgovačkom duhu i obrazovanju, Cincari su se brzo uklopili u srpsko društvo. Zbog iste, pravoslavne vjeroispovijesti, lako su prihvaćeni, a njihova sposobnost i kapital ubrzali su razvoj srpskih gradova i ekonomije. Ime “Cincar” dobili su od Srba zbog specifičnog izgovora broja pet (“cinc” umjesto “ćinkve”).
Najugledniji Cincari među Srbima
Cincarska zajednica je iznjedrila neke od najznačajnijih ličnosti u srpskoj istoriji. Njihov uticaj se osjeća u temeljima srpske državnosti, kulture i nauke.
Vođe ustanaka i vojskovođe
- Cincar Janko Popović (1779-1833): Rođen u Ohridu, bio je jedan od najhrabrijih vojvoda Prvog srpskog ustanka. Njegovo junaštvo, posebno prilikom oslobađanja Beograda, opjevano je u narodnim pjesmama. Njegov nadimak “Cincar” postao je sastavni dio njegovog imena, svjedočeći o njegovom porijeklu.
- Cincar Marko Kostić (1777-1822): Takođe istaknuti vojvoda iz Prvog srpskog ustanka, blizak saradnik Milana Obrenovića. Kao i njegov rođak Cincar Janko, dao je značajan doprinos borbi za oslobođenje.
- Konda Bimbaša (oko 1770-1807): Iako se o njegovom tačnom porijeklu vode debate (pominje se kao pravoslavac iz Albanije ili Cincar), odigrao je ključnu ulogu u oslobađanju Beograda 1806. godine. Njegova hrabrost i lukavstvo prilikom zauzimanja Sava-kapije ostali su zabilježeni u istoriji.
- Naum Krnar (oko 1780-1817): Trgovac i saradnik Karađorđa Petrovića. Bio je član “Heterije”, tajnog udruženja za oslobođenje balkanskih hrišćana. Zajedno sa Karađorđem je ubijen u Radovanjskom lugu 1817. godine.
Politika i državništvo
- Nikola Pašić (1845-1926): Iako se o njegovom potpunom cincarskom porijeklu i dalje vode istorijske rasprave, brojni izvori ukazuju na to da su mu preci bili Cincari. Pašić je bio jedan od najuticajnijih srpskih političara, dugogodišnji predsjednik vlade i osnivač Narodne radikalne stranke. Njegova politička djelatnost obilježila je ključni period srpske istorije, uključujući Balkanske ratove i Prvi svjetski rat.
Književnost i umjetnost
- Jovan Sterija Popović (1806-1856): Otac srpske drame i komedije, po ocu je bio Cincar. Njegova djela poput “Kir Janje”, “Pokondirene tikve” i “Rodoljubaca” predstavljaju temelj srpskog pozorišnog stvaralaštva i na satiričan način prikazuju mentalitet i naravi tadašnjeg društva, uključujući i cincarske trgovce.
- Branislav Nušić (1864-1938): Rođen kao Alkibijad Nuša, bio je jedan od najvećih srpskih komediografa i pisaca. Njegov otac je bio ugledni trgovac cincarskog porijekla. Nušićeva djela, kao što su “Sumnjivo lice”, “Gospođa ministarka” i “Narodni poslanik”, i danas su aktuelna i predstavljaju nezaobilazni dio srpske kulturne baštine.
- Taško Načić (1934-1993): Istaknuti jugoslovenski i srpski glumac, prepoznatljiv po svom jedinstvenom izgledu i talentu. I samo njegovo ime, Taško, svjedoči o cincarskom porijeklu. Ostao je upamćen po ulogama u filmovima “Ko to tamo peva”, “Maratonci trče počasni krug” i “Davitelj protiv davitelja”.
Nauka i zadužbinarstvo
- Mihajlo Pupin (1854-1935): Iako se Pupin izjašnjavao kao Srbin, pojedini izvori navode da je imao i cincarske korijene. Svjetski priznat naučnik, pronalazač i profesor na Univerzitetu Kolumbija, Pupin je svojim radom na polju telegrafije i telefonije zadužio čovječanstvo. Bio je i veliki srpski patriota i dobrotvor.
- Mihailo Bojadži: Autor prve gramatike cincarskog jezika, štampane 1813. godine u Beču, prije Vukove prve gramatike. Njegov rad je od izuzetnog značaja za očuvanje aromunskog jezika i kulture.
Cincari su, kroz vjekove, dijelili sudbinu srpskog naroda, ugrađujući svoje znanje, talenat i kapital u temelje moderne Srbije. Njihova priča je priča o uspješnoj integraciji, ali i o tihom nestanku jedne zajednice koja je ostavila neizbrisiv pečat na istoriju i kulturu Srba.
Vera kao Stub Identiteta: Pravoslavlje i Slava kod Cincara
Religija je za Cincare (Aromane) vekovima bila i ostala centralni stub identiteta, sidro koje ih je očuvalo kao zajednicu i ključni faktor njihove integracije u društva u kojima su se nastanjivali. Cincari su gotovo bez izuzetka pravoslavni hrišćani, a njihova verska pripadnost je neraskidivo povezana sa njihovom istorijom, kulturom i društvenim životom.
Istorijski Кontekst: Pod okriljem Vaseljenske Patrijaršije
Tokom većeg dela svoje istorije, naročito nakon pada srednjovekovnih balkanskih država, crkveni život Cincara bio je pod jurisdikcijom Carigradske (Vaseljenske) patrijaršije. Služba se obavljala na grčkom jeziku, koji je za Cincare, pored maternjeg aromunskog, predstavljao jezik vere, kulture i trgovine. Njihov prosperitetni centar, Moskopolje, bio je sedište mitropolije i ponosio se brojnim crkvama i akademijom gde je grčki jezik bio dominantan.
Ova bliska veza sa grčkom crkvenom i kulturnom sferom dovela je do toga da su Cincari često bili percipirani kao helenizovani ili su ih jednostavno nazivali “Grcima”. Iako su sačuvali svoj romanski jezik za međusobnu komunikaciju, crkva je bila prostor gde se negovala pravoslavna tradicija pod snažnim grčkim uticajem.
Integracija u Srpsku Pravoslavnu Crkvu i prihvatanje Slave
Dolaskom na teritoriju Srbije tokom 18. i 19. veka, Cincari su se, kao pravoslavni narod, veoma lako i prirodno integrisali u verski život koji je organizovala Srpska pravoslavna crkva. Nisu osnivali svoje posebne crkvene organizacije, već su prihvatali postojeće parohije i eparhije, postajući aktivni članovi crkvenih opština. Кao imućni trgovci i zanatlije, često su bili veliki ktitori i dobrotvori srpskih crkava i manastira.
Jedan od najznačajnijih aspekata njihove verske i kulturne integracije u srpsko društvo bilo je prihvatanje Кrsne slave. Iako Slava nije izvorno cincarski običaj, oni su je usvojili kao način da se bliže povežu sa novom sredinom, ali i da očuvaju porodični identitet u pravoslavnom duhu.
Poznate cincarske porodice u Srbiji uzele su za svoje zaštitnike različite svece. Neki od primera su:
Sveti Atanasije Veliki: Ovog sveca danas slavi Srpsko-cincarsko društvo “Lunjina” kao svoju zvaničnu slavu.
Sveti Nikola (Nikoljdan): Jedna od najčešćih slava u Srbiji, koju su prihvatile i mnoge cincarske porodice.
Sveti velikomučenik Georgije (Đurđevdan): Porodica čuvenog vojvode Cincar-Janka Popovića je, nakon dolaska u Srbiju, za slavu uzela Đurđevdan.
Sveti Arhistratig Mihailo (Aranđelovdan): Slava koju je slavila porodica Cincar-Marković.
Sveti apostol Toma (Tomindan): Zabeleženo je da je čuvena porodica Leko za svoju krsnu slavu izabrala Tomindan.
Verski običaji danas
Današnji potomci Cincara u Srbiji i regionu svoje verske običaje ne razlikuju od običaja većinskog pravoslavnog stanovništva. Oni slave Božić, Vaskrs i druge velike crkvene praznike u skladu sa kalendarom i tradicijom crkve kojoj pripadaju (najčešće Srpske pravoslavne crkve).
U suštini, pravoslavna vera je bila ključni most koji je Cincarima omogućio da, uprkos seobama i gubitku svog urbanog centra, pronađu novi dom i postanu neodvojivi deo srpskog društva, obogaćujući ga svojom kulturom, a istovremeno prihvatajući njegove temeljne vrednosti, među kojima je Кrsna slava zauzela posebno mesto.
Cincari Danas: Borba za Očuvanje Identiteta u Senci Asimilacije
Cincari (Aromani), nekada moćna i uticajna zajednica koja je oblikovala urbani, trgovački i kulturni život Balkana, danas predstavljaju malobrojnu etničku grupu suočenu sa velikim izazovima, pre svega sa asimilacijom i nestajanjem svog jedinstvenog aromunskog jezika. Rasuti širom balkanskih država, njihov status i položaj značajno se razlikuju od zemlje do zemlje, ali je zajednička nit koja ih povezuje borba za očuvanje kulturnog nasleđa i identiteta u 21. veku.
Status i brojnost u regionu
Danas ne postoji matična država Cincara, a njihove zajednice žive u Srbiji, Severnoj Makedoniji, Grčkoj, Albaniji, Rumuniji i Bugarskoj, kao i u dijaspori. Procene o ukupnom broju variraju, ali se većina slaže da je broj govornika aromunskog jezika u drastičnom opadanju, zbog čega ga je UNESCO klasifikovao kao ugroženi jezik.
Srbija: Prema popisu stanovništva iz 2022. godine, u Srbiji se svega 327 građana izjasnilo kao Cincari. Iako ovaj broj predstavlja blagi porast u odnosu na prethodne popise, on i dalje ne odražava stvarni broj ljudi sa cincarskim poreklom, koji je zbog vekovne asimilacije daleko veći. Uprkos tome što su prešli nezvanični prag od 300 pojedinaca, Cincari u Srbiji još uvek nisu zvanično priznati kao nacionalna manjina i nemaju svoj nacionalni savet. Glavni centar okupljanja i očuvanja kulture je Srpsko-cincarsko društvo “Lunjina” (Svetlost) u Beogradu, koje radi na promociji jezika, izdavaštvu i povezivanju zajednice.
Severna Makedonija: Ova država predstavlja najsvetliji primer u pogledu prava Cincara. Pod imenom Vlasi, oni su ustavno priznata nacionalna manjina. Prema popisu iz 2021. godine, u Severnoj Makedoniji živi 8.714 Vlaha. Aromunski jezik je u službenoj upotrebi u opštini Кruševo, a predaje se i u nekim školama. Postoje mediji na aromunskom jeziku, političke partije, kao i brojna kulturna udruženja. Nacionalni dan Vlaha, 23. maj, zvanično se proslavlja u državi.
Grčka: Grčka ne priznaje Cincare (Vlahe) kao posebnu etničku manjinu, već ih smatra “Vlahofonim Grcima” ili “Grcima koji govore vlaški”. Zbog toga ne postoje zvanični podaci o njihovom broju, niti se aromunski jezik koristi u obrazovanju ili administraciji. Uprkos tome, u Grčkoj, posebno u oblastima Epira, Tesalije i grčke Makedonije, postoji veliki broj aktivnih kulturnih udruženja koja neguju tradiciju, folklor i pesme, ali je upotreba jezika u svakodnevnom životu sve ređa.
Albanija: Cincari su u Albaniji zvanično priznata manjina. Istorijski centri poput nekadašnjeg Moskopolja nalaze se na teritoriji Albanije. Zajednice su i dalje prisutne, posebno na jugu zemlje, ali se, kao i u drugim državama, suočavaju sa snažnom asimilacijom.
Glavni izazovi današnjice
Asimilacija: Кao narod bez matične države, pravoslavne veroispovesti i sa dugom istorijom urbanog života, Cincari su se lako integrisali u većinska društva (srpsko, grčko, makedonsko). Mešoviti brakovi i identifikacija sa većinskim narodom doveli su do postepenog gubljenja etničke posebnosti.
Nestajanje jezika: Aromunski jezik se prenosio uglavnom usmenim putem unutar porodice. Sa urbanizacijom i raspadom tradicionalnih zajednica, ovaj lanac prenosa je prekinut. Mlađe generacije ga retko govore, što predstavlja najveću pretnju opstanku cincarskog identiteta.
Nedostatak zvaničnog statusa: U zemljama poput Srbije i Grčke, nedostatak zvaničnog priznanja otežava pristup fondovima za kulturu, obrazovanje na maternjem jeziku i medijsku zastupljenost, što dodatno ubrzava asimilaciju.
Uprkos ovim izazovima, zahvaljujući entuzijazmu pojedinaca i radu udruženja, postoji obnovljeno interesovanje za cincarsko poreklo. Digitalne platforme, onlajn kursevi jezika i međunarodni projekti nude novu nadu za očuvanje ovog jedinstvenog kulturnog i jezičkog blaga Balkana za buduće generacije. Borba Cincara danas nije borba za teritoriju ili političku moć, već borba za sećanje i pravo na sopstveni, iako često skrajnuti, identitet.
Za preuzimanje ovog teksta treba navesti izvor te postaviti link prema ovom tekstu.
