1. Da li je Sjeverna Makedonija Makedonija ili Južna Srbija?
Kratko i zvanično: Država se zove Republika Sjeverna Makedonija i to je njen međunarodno priznati naziv nakon Sporazuma iz Prespe 2018. godine. Njeni građani se u većini izjašnjavaju kao Makedonci.
Međutim, pitanje identiteta tog prostora je istorijski složeno:
-
Makedonska perspektiva: Makedonci vide sebe kao poseban narod sa sopstvenom istorijom, kulturom i jezikom. Njihov nacionalni identitet se vezuje za antičku Makedoniju (iako je etnička povezanost sa antičkim Makedoncima predmet istorijske debate), kao i za srednjovekovno slovensko carstvo cara Samuila sa centrom u Ohridu. Za njih, “Makedonija” je istorijska i geografska celina, a njihova država je njen suvereni deo. Bilo kakvo nazivanje “Južna Srbija” odbacuju kao negiranje njihovog postojanja.
-
Srpska perspektiva (istorijska): Kraljevina Srbija je oslobodila ovu teritoriju od Otomanskog carstva u Balkanskim ratovima (1912-1913). Nakon toga, teritorija je administrativno poznata kao Južna Srbija (u okviru Kraljevine SHS/Jugoslavije, kasnije kao Vardarska banovina). U to doba, srpska politika i intelektualna elita nisu priznavale postojanje posebnog makedonskog naroda, već su lokalne Slovene smatrali “Srbima južnog porekla” ili “starosedeocima” koji su, pod uticajem bugarske propagande, postajali “Bugari”. Ovaj naziv je korišćen do Drugog svetskog rata.
-
Grčka perspektiva (važan kontekst): Grčka takođe ima jak istorijski i kulturni vez za ime “Makedonija”, pošto je severna Grčka (pokrajina Makedonija) deo istorijske oblasti. Zbog toga su decenijama smatrale da korišćenje imena “Makedonija” od strane slovenske države predstavlja iredentizam i “krađu” njihovog nasleđa. Ovo je bio glavni razlog za dugogodišnji “spor oko imena”.
Zaključak: Današnja država je međunarodno priznata kao Sjeverna Makedonija. Naziv “Južna Srbija” je istorijski, politički termin iz perioda između 1912. i 1941. godine i danas nema uporište u zvaničnoj upotrebi, osim u okviru određenih nacionalističkih krugova u Srbiji.
2. Kako je nastala makedonska nacija?
Formiranje makedonske nacije je proces koji se odvijao tokom 19. i 20. veka, a svoju konačnu, institucionalnu formu dobio je posle Drugog svetskog rata.
-
Period Otomanskog carstva: Do 19. veka, većina stanovništva na ovom prostoru imala je verski, a ne nacionalni identitet. Bili su “hrišćani” (Rum millet) pod vlašću sultana. Nacionalna svest se tek počela razvijati.
-
Balkanski nacionalizmi (19. vek): Sa slabljenjem Turske, Srbija, Bugarska i Grčka počinju da sprovode propagandu kako bi “osvojile” srca i umove Slovena u Makedoniji. Sve tri zemlje su smatrale da su Makedonci zapravo “nesvesni” Srbi, Bugari ili Grci. Ovaj period obeležava borba za uticaj, školstvo i crkvu.
-
Rođenje makedonske ideje: Kao reakciju na tuđu propagandu, krajem 19. i početkom 20. veka javlja se pokret za stvaranje sopstvene, makedonske nacionalne svesti. Ključna ličnost i “otac moderne makedonske nacije” smatra se Krste Misirkov. U svom delu “Za makedonckite raboti” (1903), on je prvi sistematski izložio ideju o postojanju posebnog makedonskog naroda i jezika. Ustanak u Ilindenu (1903) bio je vođen sa ciljem stvaranje autonomne Makedonije, a ne pripajanja nekoj od susednih država.
-
Ključna uloga Jugoslavije: Posle Drugog svetskog rata, komunistička Jugoslavija pod vođstvom Josipa Broz Tita je službeno priznala postojanje makedonske nacije. U okviru nove Federativne Jugoslavije formirana je Narodna (kasnije Socijalistička) Republika Makedonija kao jedna od šest ravnopravnih republika. Ovo je bio presudan korak:
- Država je dobila institucije (parlament, vladu, akademiju nauka).
- Makedonski jezik je proglašen za zvanični.
- Pokrenuta je masivna kampanja obrazovanja i afirmacije makedonskog identiteta.
Upravo u ovom periodu, makedonska nacija je dobila svoju potpunu državnu i kulturnu formu.
3. Kako je nastao makedonski jezik i crkva?
Makedonski jezik:
- Makedonski jezik pripada južnoslovenskoj grupi jezika. U lingvističkom smislu, najbliži je bugarskom jeziku, sa kojim deli mnoge karakteristike (npr. postojanje članova, gubitak infinitiva). Takođe ima i znatan uticaj srpskog jezika, posebno u leksiku.
- Kodifikacija jezika: Standardni makedonski jezik je kodifikovan posle Drugog svetskog rata, 1944. godine. Za osnovu je uzet centralni dijalekat (velesko-prilepski), jer je smatran najrasprostranjenijim i najrepresentativnijim. Glavna ličnost ovog procesa bio je pesnik i lingvista Blaze Koneski.
- Cilj kodifikacije bio je stvaranje standardnog jezika što različitijeg od kako srpskog, tako i bugarskog, kako bi se potvrdila nacionalna posebnost.
Makedonska pravoslavna crkva (MPC):
- Istorija pravoslavlja na ovom prostoru je vezana za Ohridsku arhiepiskopiju, koja je bila autokefalna (nezavisna) crkva od srednjeg veka sve dok je nije ukinula turska vlast 1767. godine.
- Posle Balkanskih ratova, teritorija je pala pod jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve (SPC).
- Borba za obnovu autokefalnosti bila je i borba za nacionalni suverenitet.
- 1958. godine, MPC je jednostrano proglasila autokefalnost, ali je to ostalo nepriznato od strane ostalih pravoslavnih crkava.
- 1967. godine, MPC je ponovo, ovaj put svečano, proglasila potpunu autokefalnost, što je izazvalo veliki raskol sa SPC i drugim crkvama, koje su je smatrale kanonski nelegitimnom.
- Razrešenje (2022. godine): Decenijama MPC je bila u izolaciji. Veliki preokret desio se maja 2022. godine, kada je Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve doneo odluku o priznavanju samostalnosti (autokefalnosti) Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije. Time je okončan višedecenijski raskol i dato je kanonsko priznanje, što je bio istorijski korak za makedonski nacionalni identitet.
Ukupan zaključak
Sjeverna Makedonija je danas suverena država sa makedonskim nacionalnim identitetom. Taj identitet, zajedno sa jezikom i crkvom, rezultat je dugog i složenog istorijskog procesa, koji je konačnu formu dobio u 20. veku, a posebno u okviru socijalističke Jugoslavije. Iako postoje istorijske i kulturne veze sa Srbijom i Bugarskom, danas je makedonski nacija međunarodno priznata kao posebna.
