Bogumilstvo je bilo značajan hrišćanski gnostički i dualistički religiozni pokret koji je nikao na Balkanu i vekovima vršio uticaj na duhovni i društveni život jugoistočne Evrope. Iako je na kraju iščezlo pod pritiskom progona od strane zvaničnih hrišćanskih crkava i dolaskom Osmanskog carstva, njegovo nasleđe i danas intrigira istoričare i teologe.
Vreme Nastanka i Poreklo
Bogumilstvo se pojavilo u Prvom bugarskom carstvu sredinom 10. veka, za vreme vladavine cara Petra I. Osnivačem pokreta se smatra sveštenik po imenu Bogumil. Njegovo učenje je predstavljalo sintezu različitih uticaja, pre svega pavlićanstva, dualističke jeresi koja je iz Jermenije preseljena u Trakiju, i starijeg manihejstva, persijske dualističke religije. Društveno-ekonomski uslovi, obeleženi velikim raslojavanjem između bogatog plemstva i sveštenstva s jedne strane, i potlačenog seljaštva s druge, pogodovali su širenju učenja koje je kritikovalo crkvenu hijerarhiju i svetovnu vlast.
Detalji Religije: Ključna Verovanja i Prakse
U srži bogumilskog učenja bio je dualizam, verovanje u postojanje dva suprotstavljena principa: dobrog Boga, tvorca duhovnog, nevidljivog sveta, i zlog entiteta, Sotone (često nazivanog Satanael ili Demiurg), tvorca materijalnog, vidljivog sveta. Iz ovog fundamentalnog postulata proisticala su i druga ključna verovanja:
- Odbacivanje Starog Zaveta: Bogumili su smatrali da je Stari Zavet delo zlog boga, Satanaela, i stoga su ga odbacivali. Prihvatali su samo Novi Zavet, sa posebnim poštovanjem prema Jevanđelju po Jovanu.
- Hristologija: Verovali su da Isus Hrist nije bio istinski čovek od krvi i mesa, već prividno biće (doketizam). Smatrali su da je on anđeo poslat od dobrog Boga da ljude nauči kako da se oslobode materijalnog sveta. Nisu verovali u njegovo telesno vaskrsenje.
- Odbacivanje crkvene hijerarhije i rituala: Bogumili su negirali potrebu za crkvenom organizacijom, sveštenstvom, crkvama i ikonama. Odbacivali su svete tajne poput krštenja vodom (praktikovali su duhovno krštenje) i evharistije. Smatrali su da su crkve domovi demona.
- Asketizam i moral: Propovedali su strog asketski život, uzdržavanje od mesa, vina i bračnih odnosa, posebno među svojim duhovnim vođama poznatim kao “savršeni” (lat. perfecti). Obični vernici, “slušatelji” (lat. auditores), imali su blaže zahteve. Molitva “Oče naš” bila je centralni deo njihove verske prakse.
- Odbacivanje nasilja i svetovne vlasti: Bili su pacifisti i odbijali su da učestvuju u ratovima. Nisu poštovali svetovnu vlast i feudalni poredak, smatrajući ih tvorevinom zlog bica.
Zemlje u Kojima je Bogumilstvo Bilo Prisutno
Iz Bugarske, bogumilstvo se brzo proširilo Balkanskim poluostrvom i šire:
- Vizantijsko carstvo: Učenje je naišlo na sledbenike u Trakiji, Makedoniji i Maloj Aziji, gde su vlasti organizovale žestoke progone.
- Srbija (Raška): Bogumilstvo je imalo značajan broj pristalica u srednjovekovnoj Srbiji. Veliki župan Stefan Nemanja je krajem 12. veka organizovao veliki sabor protiv bogumila, koji su nakon toga surovo proganjani, a njihove knjige spaljivane.
- Bosna: Pitanje prisustva i uticaja bogumilstva u srednjovekovnoj Bosni i njegova veza sa autokefalnom Crkvom bosanskom predmet je dugogodišnje naučne debate. Dok jedni istoričari tvrde da je Crkva bosanska bila u osnovi bogumilska, drugi smatraju da je bila reč o posebnoj, heterodoksnoj hrišćanskoj zajednici koja je imala dodirnih tačaka sa dualizmom, ali nije bila identična bogumilstvu. U svakom slučaju, Bosna je dugo važila kao utočište za verske prognanike sa Balkana.
- Dalmacija i Italija: Preko Dalmacije, bogumilsko učenje se proširilo na severnu Italiju, gde je uticalo na razvoj pokreta katara (poznatih i kao alibižani u južnoj Francuskoj). Smatra se da su bosanski i bugarski “savršeni” imali direktne veze sa katarskim zajednicama.
- Kijevska Rusija: Postoje indicije o širenju bogumilskih ideja i u Kijevskoj Rusiji.
Nestanak Ovog Vida Hrišćanstva
Nestanak bogumilstva bio je postepen proces koji je trajao vekovima, a uzrokovan je kombinacijom faktora:
- Sistematski progoni: I Katolička i Pravoslavna crkva smatrale su bogumilstvo opasnom jeresi. Organizovani su brojni sabori na kojima je njihovo učenje osuđivano, a sledbenici su bili izloženi surovim progonima, mučenjima, spaljivanjima na lomači i proterivanjima. Državne vlasti, poput one Stefana Nemanje u Raškoj ili vizantijskih careva, aktivno su učestvovale u ovim progonima.
- Krstaški ratovi: Katolička crkva je organizovala krstaške ratove protiv katara u južnoj Francuskoj, a pretnje krstaškim pohodima vršene su i na Bosnu zbog optužbi za jeres.
- Dolazak Osmanlija: Osmansko osvajanje Balkana u 14. i 15. veku iz temelja je promenilo versku sliku regiona. Slabljenjem i propašću srednjovekovnih hrišćanskih država, nestale su i strukture koje su progonile bogumile, ali je istovremeno nestao i kontekst u kojem je njihova vera opstajala. Postepeno, pod osmanskom vlašću, ostaci bogumilskih zajednica, kao i pripadnici Crkve bosanske, prešli su na islam ili su se asimilovali u pravoslavno ili katoličko stanovništvo. Do kraja 15. veka, bogumilstvo kao organizovani religiozni pokret praktično je nestalo.
Iako je iščezlo, bogumilstvo je ostavilo trag u folkloru, narodnim predanjima i toponimima na Balkanu, a njegova dualistička filozofija i kritika društvene nepravde i danas su predmet naučnog i duhovnog interesovanja.
